موزه جایی برای کشف، کاوش و یادگیری از گذشته و حال است؛ برای درک بیشتر ارزش فرهنگی و تاریخی اثار هنری از نورپردازی کمک می گیریم. به منظور فراهم کردن یکنواختی نور و یا تأکید بر ویژگی هایی خاص مانند رنگ یا بافت می توان نقاشی ها ، مجسمه ها و اشیاء هنری را با چراغ های ریلی نورپردازی کرد.
تصویر1 : استفاده از چراغ های ریلی جهت تامین روشنایی تاکیدی و برجسته سازی اشیا
تصویر 2 : استفاده از چراغ های ریلی جهت تامین روشنایی یکنواخت در محیط
در تصویر زیر، نور از چندین جهت مجسمه را روشن می کند و باعث به وجود آمدن سایه های چشمگیر در پس زمینه می شود که زیبایی بیشتری به فضا می بخشد.
تصویر 3 : ایجاد سایه هایی جذاب در پس زمینه ی مجسمه با تابش نور از چندین جهت به آن
تصویر 4 : استفاده از نور طبیعی روز در محیط موزه
از جمله مواردی که برای نورپردازی موزه دارای اهمیت می باشد می توان به میزان روشنایی استاندارد ، دمای رنگ ، جهت تابش نور، سایه ها، رعایت ایمنی و امنیت اشاره کرد. اشیاء موزه اغلب از نظر اندازه ، شکل ، بافت و رنگ با یکدیگر متفاوت هستند و بسیاری از آنها در برابر آسیب نور بسیار حساس هستند پس باید در انتخاب رنگ منبع نور دقت نمود چرا که نباید بر ظاهر اصلی شی تاثیر بگذارد و باعث هیچگونه تغییری در آن شود.
تصویر 5- تاثیر چهار عامل شکل،ابعاد،محتوا و رنگ در اجرای طرح نورپردازی
طراح روشنایی علاوه بر ایجاد کردن یک فضای بصری جذاب و با کیفیت، باید راهکارهایی نیز جهت حفظ عمر بیشتر مصنوعات ارایه دهد. نحوه ی صحیح چیدمان آثار در مجموعه، جهت تابش مناسب به آن ها، نوع چراغ های انتخابی و نحوه چینش و قرار گرفتن آن ها، همگی در حفظ عمر بیشتر آثار تاثیرگذار هستند.
طراح، باید طرح های روشنایی پیشنهاد شده را به سایر طراحان، مدیریت موزه، تکنسین ها و پیمانکاران ابلاغ کند که این کار با استفاده از رندرگیری، ارایه نقشه، نمودارهای متمرکز و لیست طراحی روشنایی انجام می شود. در این لیست ها باید نوع چراغ های مورد استفاده، نماد چراغ ها ، نام تولیدکننده آن ها ، مقدار ولتاژ نامی ، مقدار وات مصرفی و تعداد لامپ های مورد نیاز ذکر شوند.
ایمنی بازدید کنندگان باید مورد توجه قرار گیرد، تامین یکنواخت نور و انتخاب دمای رنگ مناسب جهت تشخیص مسیر و مشاهده تغییرات در سطح کف، چرخش و یا موانع غیرمنتظره در مسیر الزامی است؛. باید نور کافی به اشیاء، برچسب ها و نوشته ها بتابد تا آنها را برای همه بازدید کنندگان قابل مشاهده کند و باعث ایجاد خیرگی نشود.
اثرات قرار گرفتن در معرض نور
قرار گرفتن در معرض نور، به تدریج باعث آسیب دائمی بسیاری از اشیاء موزه می شود، وقتی نور به سطح شفاف یا مات می تابد، بخشی از آن جذب شده و دو فرآیند کاملاً متفاوت “گرمایش تابشی” و “عمل فتوشیمیایی” را ایجاد می کند که باعث تخریب اشیاء موزه می گردد. فرایند گرمایش تابشی، باعث افزایش دما و ترک خوردگی سطح ،افزایش لایه های سطح و از بین رفتن رنگ ها می شود. فرایند عمل فتوشیمیایی ممکن است شامل محو شدن یا تیره شدن رنگها ، زردی ، شکنندگی ، از بین رفتن قدرت ، ساییدگی پارچه ها و حتی تغییر چشمگیر رنگ برخی رنگدانه ها شود.
جدول 1 : مقادیر پیشنهادی برای سطوح مختلف در موزه
وجود اشیا گران قیمت و با ارزش در موزه ها ایجاب می کند که نور طبیعی، به صورت محدود و غیرمستقیم وارد مجموعه شود، چون وجود اشعه ماورا بنفش در نور طبیعی موجب تخریب برخی اشیا موزه می شود.
جهت تابش نور، برای جلوه گر شدن بافت هایی نظیر خطوط صورت، بافت های زیر چوب و درخشندگی یک قطعه جواهر بسیار مهم است؛ پس به تعریف جهات اصلی تابش بپردازیم:
– نور از بالا (فروتاب) : نوری که از بالا به شی می تابد و سایه های ناخوشایندی روی چهره ایجاد می کند.
تصویر6 : نور فروتاب (downlight)
– نور از روبرو : نوری که از روبرو به شی می تابد و در دیوار پس زمینه ایجاد می کند.
تصویر 7 : نور از روبرو و بالا
– نور از پشت : این نور از پشت و در زوایای مختلف به آن می تابد که کمک به مشخص شدن خطوط مرزی می کند.
تصویر 8 : نور تابیده شده از پشت
– نور از پهلو : این نور از یک یا دو طرف به شی تابیده می شود و موجب کم شدن سایه ها می شود.
– نور از پایین (فراتاب) : نوری که از جلو و پایین به شی می تابد و معمولا برای ایجاد ابهت بیشتر استفاده می شود. برای مثال شخصی که در کنار آتش نشسته است و نور آتش از پایین، چهره او را روشن می کند، نمونه ای از نور فراتاب می باشد.
تصویر 9 : چراغ هایی با نور فراتاب (uplight)
در طراحی روشنایی ویژگی های مثبت باید با نورپردازی، برجسته تر شوند و نواقص مانند جزییات معماری نامناسب پنهان شوند. استفاده از یک نوع لامپ یا چراغ در نورپردازی، باعث انتقال حس خستگی و کسالت می شود زیرا فقط یک جنس نور نمی تواند پاسخگوی همه نیازها باشد و نیاز به تنوع منابع نوری می باشد. استفاده از چراغ های ریلی، بسیار قابل قبول است و برای تولید نورهای یکنواخت می توان از حباب ها و لنزهای متفاوت استفاده کرد.
دمای رنگ :
دمای رنگ یک LED نشان دهنده گرم بودن یا سرد بودن رنگ نور ساطع شده از آن می باشد. هرچه دمای رنگ LED بیشتر باشد ، اثر نور حاصل، سرد تر می شود. بنابراین یک نور سفید سرد، دارای دمای رنگ 4000 کلوین می باشد و یک نور گرم تر، دمای رنگ 2800 کلوین را خواهد داشت. دمای رنگی که برای نورپردازی یک موزه به کار می رود، نه تنها در شکل ظاهری یا فضای آن تأثیر می گذارد، بلکه در خلق و خویی که به بازدید کننده منتقل می کند نیز تاثیرگذار است. استفاده از نور های با دمای سرد تر، فضا را واضح تر و مدرن تر به نظر می رساند؛ در حالی که نور های با دمای بسیار گرم (شبیه به رنگ شمع در حدود 1600 کلوین) باعث انتقال احساس خفگی می شود.
یک مشکل رایج در موزه ها، تامین روشنایی یکنواخت از نمایشگرهای عمودی بزرگ می باشد. نقاشی ها، چاپ ها، اسناد و برچسب های دارای نوشته در این دسته قرار می گیرند. هنگامی که از آکریلیک یا شیشه برای محافظت از مصنوعات استفاده می شود، رعایت الزامات روشنایی دشوار می شود. چیدمان نادرست چراغ ها می تواند باعث تابش خیرکننده و مبهم شود.
تصویر 10: خطوط راهنمای نصب نمایشگرهای عمودی بزرگ
چراغ های دیواری (wallwasher): یک روش خوب برای دستیابی به روشنایی یکنواخت بر روی یک سطح عمودی بزرگ ، استفاده از لامپ های مخصوص دیواری است. اکثر تولیدکنندگان می توانند نمودارهایی تهیه کنند که توزیع نور را بر روی دیوار نشان می دهد.
تصویر11 : استفاده از چراغ های دیواری (wallwasher) جهت تامین روشنایی یکنواخت
چراغ های با نور نقطه ای(spot light) : معمولا روشنایی تصاویر کوچک و متوسط که روی یک دیوار نصب شده اند با این چراغ ها انجام می شود.برای تعیین موقعیت نصب این چراغ ها می توان از تصویر زیر کمک گرفت. همانطور که مشاهده می کنید می توان با افزایش یا کاهش X، از به وجود آمدن سایه ها روی قاب های بزرگ روی نقاشی جلوگیری کرد.
تصویر 12 : راهنمای نصب ویترین های شیشه ای با روشنایی خارجی
دو موضوع مهم باید در نورپردازی موزه ها در نظر گرفته شود. یکی محافظت از اشیا و دیگری نمایش موثر آن ها.
این آثار هنری از لحاظ میزان حساسیت در برابر نور، در سه گروه دسته بندی می شوند.
گروه اول : آن دسته از اشیا که در برابر نور حساس نیستند؛ مانند فلزات، سرامیک، سنگ های رنگ نشده و جواهرات.
گروه دوم : آن دسته از اشیا که در برابر نور به طور نسبی حساس هستند؛ مانند نقاشی های رنگ روغن که آسیب جدی به رنگ های سبز و قرمز موجود در آن ها وارد می شود. حداکثر روشنایی قابل تحمل برای این دسته،200 لوکس می باشد.
گروه سوم : آن دسته از اشیا که در برابر نور بسیار حساس هستند؛ مانند آثار روی کاغذ، آثار نساجی، کارهای آبرنگ؛ و حداکثر روشنایی قابل تحمل برای این دسته،50 لوکس می باشد.
تصویر 13 : نمایش موثر اشیا با نورپردازی مناسب
سه قانون کلی برای محافظت آثار در برابر نور :
- میزان شدت نور برای مشاهده شدن اجسام، نباید بیش از اندازه ی استاندارد باشد.
- مدت زمان قرار گیری آثار در معرض نور باید به حداقل برسد.
- اشعه فرابنفش که مخرب ترین عنصر نوری است، کاهش پیدا کند.
راهکارهایی برای کاهش صدمات ناشی از نور طبیعی :
-استفاده از لامپ های با اشعه فرابنفش کمتر
-نصب تجهیزات نوری در فاصله دورتر از آثار
-استفاده از تجهیزات نوری با کمترین میزان تولید حرارت
-استفاده از حسگرهای نوری
برخی از اشیا کوچک و گران قیمت در قفسه هایی نگهداری می شوند که نورپردازی این ویترین های شفاف، به صورت داخلی و خارجی امکان پذیر است. در هنگام نورپردازی خارجی، زاویه برخورد و ضریب شکست از شیشه یا پلاستیک، باید مورد توجه قرار گیرد؛ برای جلوگیری از بروز مشکل از یک شیشه های دارای لایه ضدانعکاس استفاده می شود. همچنین توجه به این نکته لازم است که چراغ ها در محدوده آزار نباشند و انعکاس نور باعث خیرگی و دیده نشدن اشیا داخل ویترین نشود.
تصویر14 : نورپردازی خارجی ویترین ها
برای نورپردازی داخلی ویترین ها می توان از چراغ های توکار و دیوارتاب هالوژن یا فلورسنت فشرده، نورافکن تاکیدی با هالوژن و فیبر نوری استفاده کرد. فیبرهای نوری، سیم ها و نوارهای درخشانی هستند که عاری از تشعشعات uv هستند.بازتاب ها در مکعب های شیشه ای،زمانی خیلی نگران کننده هستند که فضای داخلی خیلی تیره ای داشته باشند.در این صورت باید از راه حل هایی استفاده کرد و با زاویه دار کردن شیشه ها، نسبت به رفع بازتاب اقدام کرد.
تصویر 15 : تعیین موقعیت مکعب های شیشه ای با روشنایی داخلی
تصویر 16 : نورپردازی داخلی ویترین های موزه
مراجع:
- IESNA Museum Lighting Committee. 1996. Museum and art gallery lighting, ANSI/IESNA RP-30-96. New York: Illuminating Engineering Society of North America.
- Michalski, S. 1987. Damage to museum objects by visible radiation (light) and ultraviolet radiation (UV). In Proceedings of the conference: Lighting in Museums, Galleries, and Historic Houses. Bristol England: Museum Association and the United Kingdom Institute for Conservation of Historic and Artistic Works.
- IESNA Color Committee. 1990. Color and illumination, IES DG-1-1990. New York: Illuminating Engineering Society of North America.
- Jones, R. W. [1941] 1978. The dramatic imagination: Reflections and speculations on the art of the theatre. Reprint, New York: Theatre Arts Books.
- Smithsonian Accessibility Program. 1996. Smithsonian guidelines for accessible exhibition design. Washington: Smithsonian Institution.
- Thomson, G. 1986. The museum environment, 2nd ed. London: Butterworth.
- International Standards Organization. 1995. Textiles-Tests for colour fastness-Part B08: Quality control of blue wool reference materials 1 to 7, ISO 105-B08:1995. Geneva: International Standards Organization.
کارشناس تحقیق و توسعه: پرستو هراتی
