آن دسته از ساختمان هایی که دارای ارتفاع زیاد هستند،اغلب بخش های مرکزی ساختمان از نور طبیعی مستقیم و کافی برخوردار نیستند.در دفاتر و فضاهای کاری اداری،چراغ ها باید به گونه ای قرار گیرند که نور مستقیم آن ها در زاویه دید افرادی که پشت میز کار نشسته اند،قرار نگیرد.استفاده از نورهای غیرمستقیمی که به سقف می تابد و یا چراغ های کار شده پشت سقف های کاذب مناسب می باشند.

نورپردازی دفاتر اداری،گذشته از کاربرد های عملی،ابزار تبلیغ و نمایش موقعیت شرکت به عموم است که باید در انتخاب نوع چراغ و نحوه نورپردازی به این موضوع توجه شود. یکی از علت های کلیدی کارایی کارمندان در یک دفتر کار، روشنایی خوب و مناسب است. در گذشته ببیشتر از کاغذ بر روی میز (سطوح افقی) استفاده می کردند ولی در حال حاضر اکثر کارمندان با کامپیوتر کار می کنند که نمایشگر دارای سطح عمودی و درخشنده است و میزان روشنایی پیشنهاد شده در صورت استفاده زیاد از کامپیوتر مقدار 300 تا 500 لوکس می باشد. هرگونه کمبود و نقص در روشنایی محل کار،باعث کسالت و خواب آلودگی کارمندان می شود و باعث ترشح ملاتونین (هورمون خواب) می شود که حس خستگی را افزایش می دهد و در دراز مدت اثرات منفی در سلامتی افراد می گذارد.

برای جلوگیری از به وجود آمدن سطوح افقی براق در فضا، می توان از یک سیستم روشنایی با نور کم استفاده کرد.برای یکنواخت سازی و توزیع نور گسترده در محیط ،می توان از چراغ های با نور غیرمستقیم استفاده کرد.این نکته که لامپ ها بتوانند توزیع گسترده ای از نور را برای فراهم سازی یکنواختی نور در سقف داشته باشند بسیار مهم است.

تصویر1 : تامین روشنایی فضای داخلی اداره با نور مستقیم و غیرمستقیم

توانایی دیدن نیز به سن کارمند بستگی دارد. با بالا رفتن سن ، مردمک چشم به تدریج کوچکتر می شود (برای یک سطح روشنایی) و لنزهای کریستالی ضخیم تر و ضعیف تر می شوند. به عنوان مثال ،برای فراهم شدن مقدار یکسانی از نور که روی شبکیه چشم می افتد و برای کارکردن مناسب است، یک فرد معمولی 50 ساله به دو برابر نوری نیاز دارد که یک فرد معمولی 20ساله برای دیدن نیاز دارد.

روشنایی یک دفترکار باید به گونه ای باشد که علاوه بر زیبا سازی ظاهری، کارایی بصری نیز داشته باشد و برای چشم آزار دهنده نباشد تا شرایط لازم برای انجام کارهای عادی و وظایف روزمره فراهم شود. داشتن کارایی بصری عبارت است از توانایی چشم برای انجام کارهای چشمی خاص، با سرعت و دقت کافی که بستگی به میزان روشنایی محیط دارد.

 سطح روشنایی عمومی یک دفتر باید توسط عوامل مختلفی تعیین شود. برای ایجاد یک محیط بصری مناسب باید مقادیر بازتاب سطوح اطراف منطقه ی کار در نظر گرفته شود. میزان روشنایی اطراف سطح کار، نباید بیشتر از سه برابر مقدار روشنایی سطح کار باشد و یا کمتر از یک سوم مقدار روشنایی کار باشد. علاوه بر این موارد، سیستم روشنایی باید در زمان وقوع خاموشی و قطعی برق، شرایط امنی برای خروج افراد فراهم کند.

جدول 1: بازتاب های پیشنهاد شده برای سطوح مختلف یک اداره

متفاوت بودن کارهای طراحی،روشنایی های متفاوت را هم می طلبد. یک سیستم روشنایی انعطاف پذیر که قابلیت کم و زیاد شدن نور را هم به همراه داشته باشد، بسته به نوع چیدمان مبلمان و سبک معماری، می توانند از گزینه های مورد استفاده باشند. طراحان می توانند برای انجام کارهایی که نیاز به بالاترین سطح روشنایی دارند، امکاناتی را فراهم کنند که کاربر، امکان تنظیم سطح روشنایی در مناطق مختلف را در مواقع مورد نیاز داشته باشند. زاویه برخورد نور، محل قرارگیری چراغهای روشنایی نسبت به سطح کار، توزیع نور لامپ ها، خصوصیات خاص کار و سطح کار، همه بر کیفیت روشنایی تأثیر می گذارد. علاوه بر این موارد، روشنایی اداری باید برای کار بعد از غروب کافی باشد و در طول روز، با کنترل های مناسب ، نور روز می تواند جایگزین برخی از روشنایی های الکتریکی شود.

دو مشکل اصلی در دفاتر اداری خود را نشان می دهند که یکی خیرگی ناشی از منابع نوری و دیگری انعکاس و ایجاد سایه روشن به علت بازتابش از سطوح مختلف.

در تعیین سطح روشنایی مناسب، طراح باید به مکان نصب و قرارگیری چراغ ها و قابل اجرا بودن طرح پیشنهادی نیز توجه کند. باید در محدوده هایی که موجب انعکاس نور می گردند، از نصب چراغ خودداری شود و این محدوده ها اصطلاحا محدوده آزار نام دارند. مشاهده صفحه نمایشگر روشن و درخشنده در یک پس زمینه باعث خستگی چشم می شود که می توان این مشکل را با کاهش درخشندگی نمایشگر و یا افزایش نور محیط بهبود بخشید. میزان خستگی و آزار چشم، به اندازه ، موقعیت ، روشنایی نسبی و تعداد منابع موجود در زمینه مشاهده بستگی دارد. در خصوص انتخاب لامپ ها، لامپ های ملتهب علیرغم اینکه شاخص نمود رنگی خوبی دارند ولی پس از روشن شدن حرارت بالایی به محیط منتقل می کنند و بهره بسیار پایینی دارند. به همین دلایل به صورت گسترده در دفاتر کار استفاده نمی شوند. لامپ های تخلیه گازی نظیر لامپ فلورسنت نیز پس از روشن شدن،به حداکثر نور خود نمی رسند و کمی زمان لازم دارند. برخی از لامپ های تخلیه گازی در صورت قطعی برق،نمی توانند بلافاصله پس از وصل مجدد برق روشن شوند.

در دفاتر اداری از سه نوع نورپردازی عمومی، تاکیدی و عملکردی استفاده می شود که به طور مختصر به آنها می پردازیم.

• نورپردازی عمومی:

نورپردازی مستقیم یا فروتاب در دو حالت می توانند در دفاتر اداری وجود داشته باشند : یکی تجهیزات لنزی که از یک عدسی برای پخش نور استفاده می کنند و دیگری تجهیزات سهمی وار که دارای شبکه هایی برای هدایت نور در جهات خاصی می باشند و باعث کاهش خیرگی می شوند. اینگونه تجهیزات بیشتر نور را به سمت صفحات افقی هدایت می کنند.

تصویر 2 : نورپردازی عمومی با چراغ های فلورسنت با نور مستقیم

نورپردازی غیرمستقیم، نور را به صورت پراکنده بر روی کل سطوح داخلی پخش می کند. طبق تحقیقات انجام شده، مردم بیشتر علاقه مند به تجهیزاتی هستند که دارای نور مستقیم و غیرمستقیم هستند. توجه به این نکته لازم است که نورپردازی غیرمستقیم، نیازمند سقفی به ارتفاع حدقل 3متر است.

تصویر3 : نورپردازی عمومی با چراغ های دارای نور مستقیم و غیرمستقیم

• نورپردازی عملکردی:

به منظور نورپردازی کاری در دفاتر، می توان از چراغ های زیرقفسه ای با لامپ های فلورسنت، برای هر واحد استفاده کرد. با در نظرگرفتن این نکته که تقریبا در هر  9متر مربع نیاز به نورپردازی عملکردی است، در این طراحی حداقل توان نوری لازم مصرف می شود. در بعضی از طراحی های دفاتر، از چراغ های سیار یا رومیزی، مفصلی و یا چراغ های مطالعه استفاده می شود که در اکثر این چراغ ها از لامپ های هالوژن که دارای ایمنی زیادی نیستند استفاده می شوند.

تصویر4 و 5 :نورپردازی عملکردی با چراغ های مطالعه

• نورپردازی تاکیدی:

این نوع نورپردازی بیشتر جنبه تزیینی دارد و برای روشن تر کردن فضا های مهم استفاده می شود. روشنایی دادن به دیوار ها باعث کاهش سایه ها و کنتراست در محیط کاری می گردد. سطح میز کارمندان نیز باید روشن تر از فضا های دیگر یک اتاق باشد. اتاق هایی با رنگ آمیزی تیره و یا اتاق های پارتیشن بندی شده، به دلیل اینکه نور را به خود جذب می کنند، به سختی از تعادل روشنایی مطلوب برخوردار می گردند.

تصویر 6  : نورپردازی تاکیدی فضای داخلی یک اداره

رنگ های روشن، به نسبت رنگ های تیره و کدر، بازتاب بیشتری دارند و در رنگ آمیزی سقف ها نیز بایستی دقت شود که حتما نور سفید انتخاب شود که 80 درصد نور و روشنایی محیط را بازتاب کند. همچنین برای سطوح عمودی اتاق ها نیز از رنگ های روشن استفاده شود تا حداقل 65 درصد نور و روشنایی محیط را بازتاب دهد. تمامی سطوح اصلی بایستی مات رنگ آمیزی شوند تا درخشندگی یکنواختی داشته باشیم و از انعکاس و بازتاب های شدید نور جلوگیری شود.

در صورت وجود پنجره در دفاتر اداری، باید به چند نکته توجه کرد:

• برای پخش شدن بیشتر نور در محیط و وسعت آن، بایستی ارتفاع پنجره با ارتفاع سقف متناسب باشد. برای طبقات آخر و ساختمان های تک طبقه، نورپردازی سقفی می تواند گزینه خوبی باشد.
• برای برقرار کردن ارتباط های دیداری و شنیداری با فضای خارج، پنجره ها باید دارای 30 تا 50 درصد شیشه صاف باشند. همچنین عبور نور باید به گونه ای باشد که ایجاد خیرگی نکند، بدین منظور می توان از کرکره های افقی و عمودی برای کنترل نور بهره برد.
• پنجره های شمالی، خیرگی کمی تولید می کنند اما پنجره های شرقی، غربی و جنوبی برای جلوگیری از نفوذ مستقیم نور خورشید، باید از کرکره استفاده شود.

تصویر 7:نورپردازی فضای داخلی اداره دارای پنجره

مراجع:

1. 1. Weston, H. C. 1935. The relation between illumination and visual efficiency: The effect of size of work. Prepared for Industrial Health Research Board (Great Britain) and Medical Research Council (London). London: Her Majesty’s Stationery Office.

1. 2. Weston, H. C. 1945. The relation between illumination and visual efficiency: The effect of brightness contrast, Report No. 87. Prepared for Industrial Health Research Board (Great Britain) and Medical Research Council (London). London, England: Her Majesty’s Stationery Office.

1. 3. Rea, M. S., and M. J. Ouellette. 1991. Relative visual performance: A basis for application. Light. Res. Tech. 23(3):135-144.

1. 4. Rea, M. S., M. J. Ouellette, and M. E. Kennedy. 1985. Lighting and task parameters affecting posture, performance, and subjective ratings. J. Illum. Eng. Soc. 15(1):231-238.

1. 5. Weale, R. A. 1961. Retinal illumination and age. Trans. Illum. Eng. Soc. (London) 26(2):95-100.

1. 6. Blackwell, O. M., and H. R. Blackwell. 1980. Individual responses to lighting parameters for a population of 235 observers of varying ages. J. Illum. Eng. Soc. 9(4):205-232.

کارشناس تحقیق و توسعه : پرسـتو هراتی